Phố cổ Hội An xưa.

Chỉ công bố trong tập Bản tin nội bộ số 01 (09) năm 2010 nhưng đôi điều “Nói đi nói lại” của tác giả Trần Văn An đã thu hút sự quan tâm của giới chuyên môn và những người yêu quý Hội An.

Chùa và bia đá 

Khảo cứu tại chùa Chúc Thánh - tổ đình của dòng Lâm Tế Chúc Thánh Việt Nam, nằm ở phường Tân An - Hội An, hơn 20 năm trước giới nghiên cứu đã tìm thấy xà gồ ghi niên đại lập chùa là Minh Triều Cảnh Thái Giáp Tý niên và người đứng dựng chùa là Minh Hải hòa thượng. Từ đó xác định năm lập chùa là 1444 hoặc 1454.
Tuy nhiên, ông Trần Văn An cho rằng: “Nhiều điểm cần xác minh, một là trong thời gian trị vì của vua Cảnh Thái nhà Minh (1454-1459) không hề có năm Giáp Tý. Hai là, vào thế kỷ XV, dòng thiền Lâm Tế Chúc Thánh và hòa thượng Minh Hải chưa thể có mặt tại Hội An”. Khi đối chiếu với các tư liệu lịch sử, dựa vào hành trạng của Thiền sư Minh Hải và lịch sử truyền thừa dòng thiền Lâm Tế Chúc Thánh ở Đàng Trong, niên đại dựng chùa Chúc Thánh đã được đính chính lại là vào cuối thế kỷ XVII, sai lệch đến 200 năm!

Ở hậu điện hội quán Phúc Kiến, nằm trên đường Trần Phú, có tấm bia thuật lại lý do dựng hội quán, ghi: “60 năm trước, do phát hiện tượng Thiên Hậu trôi dạt vào bờ biển Cẩm An, nước Chiêm Thành, nhân dân vớt lên lập miếu thờ, lâu ngày tranh tre mục nát nên đến nay (Càn Long năm Đinh Sửu - năm 1757) tu bổ để phụng thờ...”. Đối chiếu với các tư liệu về thời gian lập hội quán cho thấy những điều ghi ở bia rất phù hợp, tuy nhiên, rà soát các địa bộ và các tư liệu liên quan đến vùng đất Hội An vẫn không tìm thấy địa danh Cẩm An tại thời điểm thế kỷ XVII, XVIII. Trong khi đó, thời điểm này vùng đất Hội An cũng không còn là đất của Chiêm Thành, địa danh Cẩm An cũng chỉ tìm thấy là xã Cẩm An mới được thành lập vào giữa thế kỷ XX. Ông Trần Văn An nói: “Kết hợp với các nghi vấn đó, chúng tôi cho rằng có khả năng tấm bia đã bị người đời sau chỉnh sửa, thêm thắt”.

Hội An có thành “bình địa”?

Từ nguồn tư liệu thư tịch về phố cổ Hội An cuối thế kỷ XVIII và các báo cáo tường trình của một số giáo sĩ phương Tây, lâu nay nhiều nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng vào cuối thế kỷ XVIII, phố cổ Hội An đã bị Tây Sơn “tàn phá thành bình địa” và hoạt động ngoại thương ở đây đình trệ nghiêm trọng. Cách hiểu này được dẫn đi dẫn lại ở nhiều công trình, bài viết và trở thành một tư liệu phổ biến.

Chùa Chúc Thánh đã được xác định lại niên đại xây dựng.

Sau khi rà soát lại nguồn tư liệu thư tịch và thực địa, ông Trần Văn An cho rằng cách hiểu này có nhiều điểm chưa ổn. Cuối thế kỷ XVIII, do ảnh hưởng của chiến tranh, việc kinh doanh, buôn bán ở phố cổ Hội An đã bị giảm sút và gián đoạn cục bộ. Một số nhà cửa, phố xá có thể đã bị phá hủy, đốt cháy nhưng tình trạng này không thể hiểu qua một hình ảnh kinh hoàng là “tàn phá thành bình địa” được. Ông Trần Văn An nói: “Cách nói Tây Sơn tàn phá Hội An thành bình địa ít nhiều mang tính chủ quan, thiên kiến vì tư liệu thực địa và thư tịch cho thấy hoạt động thương mại ở Hội An thời đó không bị giảm sút nhiều đến mức phải đình trệ hoàn toàn. Trong khi đó, dân số và hoạt động của một số làng chuyên buôn bán ở đây lại tăng”.

Sổ đinh, sổ thu tiền lễ hàng năm của làng Minh Hương - Hội An chuyên doanh buôn bán vào thời này cho thấy, năm 1744 dân số của làng là 759 người, năm 1746 có 805 người, năm 1747 có 866 người, đến năm Thái Đức 11 - năm 1788 tăng lên 1.063 người. Mức thu tiền lễ năm 1744 là 417 quan, năm 1787 tăng lên 926 quan và 700 ang lúa. Dân làng Minh Hương vẫn được “y theo cựu lệ” làm các việc thông ngôn, phiên dịch, kiểm soát tàu vụ... Thêm vào đó, những trát văn điều chỉnh việc buôn bán ở các phố cảng, trong đó có Hội An, được tìm thấy dưới thời Tây Sơn luôn có nội dung theo hướng tích cực. Cụ thể là những trát văn nghiêm cấm quan lại ở các bến cảng, thương cảng nhận quà biếu của thương nhân nước ngoài khi đến giao thương. Bên cạnh đó, một số di tích ở Hội An cũng đã được tu bổ khang trang, trong đó có Chùa Ông tu bổ quy mô năm 1783.

“Kết hợp tất cả các nguồn tư liệu chúng tôi thấy rằng, cách hiểu Tây Sơn tàn phá phố cổ Hội An thành bình địa nghe ra có nhiều điều không ổn, nếu không muốn nói là khiên cưỡng” - ông Trần Văn An khẳng định.